W ramach Programów MKiDN 2023, „Ochrona zabytków archeologicznych”, Stowarzyszenie Starożytników zrealizowało w roku 2023 zadanie pod nazwą „Wielokulturowa osada w Dziarnowie, gm. Mogielnica – wieloaspektowe badania weryfikacyjne” na terenie woj. mazowieckiego, gmina Mogielnica. Zadanie to zostało dofinansowane ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego, w kwocie 49 200 zł. Zadanie miało na celu zweryfikowanie istnienia stanowiska archeologicznego – wielokulturowej osady z epoki brązu i epoki żelaza położonej nad rzeczką Mogielanką, w Dziarnowie.

Wstęp

Stowarzyszenie Starożytników zrealizowało w roku 2023 roku projekt „Wielokulturowa osada w Dziarnowie, gm. Mogielnica – wieloaspektowe badania weryfikacyjne”. Badania zostały dofinansowane z Programu Operacyjnego Ministra Kultury 2023, program „Ochrona zabytków archeologicznych”, prowadzony przez Narodowy Instytut Dziedzictwa.

Historia badanego obszaru

Stanowisko nr 1 w Dziarnowie zostało zarejestrowane w związku z poszukiwaniami zaplecza osadniczego dla ośrodka kultowego kultury przeworskiej w Otalążce. W Otalążce prowadzono badania w latach 1964 i 1966-72 (Zakład Epoki Metali Instytutu Historii i Kultury Materialnej) pod kierunkiem W. Bendera. Prospekcja powierzchniowa w okolicy zaowocowała rejestracją pozostałości kilku osiedli kultury przeworskiej w Dziarnowie i Borowem.
W roku 1968 (od 22.06 do 11.07) przeprowadzono badania ratownicze na terenie wcześniej rozpoznanej osady, która wg badaczy została zniszczona w ok. 75 % poprzez wybieranie piasku. Badania prowadził dr Krzysztof Dąbrowski z Instytutu Historii i Kultury Materialnej PAN (Informator Archeologiczny, 1969, s. 163, 164). Stanowisko opisano, jako położone na łąkach wsi Dziarnów, w odległości ok. 500 m na północ od młyna. Stanowisko zajmowało centralną część wzniesienia leżącego ówcześnie na lewym brzegu rzeki Mogielanki. Różnica poziomu między doliną rzeki a kulminacją wzniesienia wynosiła wtedy 5,5 m. Wzniesienie otoczone jest podmokłymi łąkami. Otworzono 3 wykopy sondażowe i przebadano łącznie 162,5 m2. Odsłonięto m.in. obiekty jamowe, ziemne konstrukcje mieszkalne z okresu wpływów rzymskich oraz 2 paleniska nowożytne (detale poniżej w tekście).
W 1972 roku, na wiosnę, z ramienia ówczesnego Wojewódzkiego Konserwatora zabytków archeologicznych M. Miśkiewicz przeprowadził weryfikacyjne badania powierzchniowe na terenie stanowiska. Informacja ta znajduje się na karcie AZP założonej w 1990 roku przez S. Żółkowskiego. W klasyfikacji chronologiczno-kulturowej znalezisk na karcie znajdują się powtórzone informacje z Informatora Archeologicznego, pochodzące z badań K. Dąbrowskiego z 1968 roku. Fragmenty ceramiki, bez podanej ilości zostały wydatowane na III-IV okres epoki brązu, osada kultury łużyckiej. Obiekt/budynek o miąższości 1 m, wraz z fragmentami ceramiki, 3 glinianymi przęślikami, fragmentami polepy i kości zwierzęcych wydatowano na młodszy okres rzymski, osadę kultury przeworskiej. Paleniska, wraz z monetą z 1769 roku, przyporządkowano chronologicznie do okresu nowożytnego, XVII w?, określając funkcję jako osada?.
Stanowisko Dziarnów 1 zostało wpisane do rejestru stanowisk archeologicznych pod nr A989 z 10.01.1973 roku.
W 1973 B. Balke przeprowadziła na stanowisku badania sondażowe. Badania Dąbrowskiego z 1968 roku i z 1973 roku zostały opracowane przez Balke i opublikowane w 2014 roku Kultura przeworska nad dolną Pilicą. Część materiału ceramicznego z badań z 1968 r. zaginęła.
W 1999 roku poszerzano Piaśnicę, która już wcześniej zniszczyła większą część stanowiska. Według Balke w wykopach uchwycono północną peryferię osady (wypłycająca się warstwa kulturowa w sondażach 2 i 4 i całkowity jej zanik w wykopie 1 (najdalej na N)). Warstwa o największej miąższości (0,6-08 m) zalegała na kulminacji wzniesienia w sondażu 3. Natrafiono tam na zespół obiektów z okresu wpływów rzymskich.
W sondażu 1/1968 – wykop 40×2 m na osi N-S zarejestrowano dwa paleniska nowożytne, bez kamieni, (w jednym z nich znajdowała się moneta Stanisława Augusta Poniatowskiego z 1796 r). Układ warstw: 0-0,2 m darń, 0,2-ca 0,7 m ziemia szaro-brązowa z piaszczystymi soczewami popowodziowymi. Natrafiono na pojedyncze ułamki bliżej nieokreślonej ceramiki. Paleniska zalegały na głębokości 0,5 m w warstwie średniowieczno – nowożytnej próchnicy. Spąg warstwy mógł być pozostałością warstwy kulturowej z okresu wpływów rzymskich. Ceramika z tego sondażu zaginęła.
Sondaż 2/1968 miał wymiary 30×2 m i stykał się pod kątem prostym z sondażem 1 na osi E-W. Układ górnych warstw był zbliżony: do głęb. ca 0,5 m warstwy średniowieczno-nowożytne tj. darń i dawna próchnica z warstewkami naniesionego piasku, niżej, do głęb. 0,8-0,9 m zalegała ciemnoszaro-brązowa warstwa kulturowa z okresu rzymskiego, pod nią jasny piasek calcowy, miejscami że żwirem. Na głęb. 0,8 m natrafiono na szydło żelazne i fragmenty ceramiki (informacja odnotowana w dzienniku badań). Ceramika z tego sondażu zaginęła.
Sondaż 3/1968 miał wymiary 12×2 m. Odchodzi pod kątem prostym od sondażu 2 w kierunku S. Poniżej nowożytnej próchnicy, poczynając od głębokości 0,3 m zalegała znacznie ciemniejsza warstwa, w której natrafiono na fragmenty ceramiki z okresu wpływów rzymskich. Zarejestrowano także kości zwierzęce, fragmenty polepy, pojedyncze bryłki żużla żelaznego oraz wtręty miału węglowego. Warstwa ta zalegała do głębokości 0,9 m. Poniżej na tle calca zarejestrowano zarysy kilku obiektów, wchodzące w profile wykopu (budynek 1, budynek 2 i jamy 1-3. Rozszerzono wykop w kierunku zachodnim, aby odsłonić największy z obiektów, budynek 2 (sondaż 3a 5×4,5m)). Natrafiono tam na kolejne obiekty, m.in. przypuszczalnie budynek 3 wschodzący w profil W oraz jamę 4 w profilu N.
Ceramika pochodząca z warstwy kulturowej z sondażu 3a oraz części sondażu 3 znalazła się w zbiorze zametrykowanym „znad budynku 2, głęb. 0,2-0,9 m”. Natrafiono tam na fragmenty ceramiki kultury przeworskiej oraz kilka fragmentów ręcznie wytwarzanych naczyń wczesnośredniowiecznych.
Część W budynku 1 wchodziła w profil E sondażu 3. Zarys obiektu miał wymiary 2,8×0,8 i zarejestrowano go na głębokości 0,6 m. W planie posiadał lekko zaokrąglone narożniki a w profilu był nieckowaty. Jego nierówne do sięgało do 1,6 m od powierzchni gruntu. Wypełnisko obiektu było niejednorodne, przemieszane zwęglone warstwy z ciemnoszaro-brązową ziemią i szaro-żółtym piachem. W wypełnisku natrafiono na duże ilości miału węgla drzewnego, kilkanaście mało charakterystycznych fragmentów ceramiki i 3 grudy polepy. Materiał datowany jest na okres wpływów rzymskich.
W przypadku budynku 2, zarys obiektu zaczął wyróżniać się na głębokości 0,8-0,9 m. Mierzył 4,5×4 m, głębokość 1,8 m. Prostokątny obiekt miał ścięty S-E narożnik. Wypełniony był ciemnoszaro-brązową ziemią, a na poziomie 0,9- 1 m natrafiono podłużną soczewkę zielono-ceglastej gliny, która być może stanowiła pozostałość zwalonej ścianki. Obiekt eksplorowany był niejednolitymi poziomami głębokości w różnych częściach budynku. W warstwach wypełniska natrafiono na ceramikę, kości zwierzęce i 3 przęśliki.
Prócz ceramiki kultury przeworskiej datowanej na okres wpływów rzymskich, fazy B2/C1-C1a, natrafiono na 2 fragmenty ręcznie lepionych naczyń wczesnośredniowiecznych. Część materiału ceramicznego zaginęła, lecz zachowało się kilka rysunków z budynku 2 (owr B2/C1- C1a).
W przypadku budynku? 3 uchwycono jedynie E skraj obiektu. Wchodził on w W profil sondażu 3a. Znajdował się na przedłużeniu budynku 2, w odległości 10-20 cm od niego. Podobnie jak budynek 2 miał płaskie dno, które sięgało na głębokość 1,6 m. Obiektu nie eksplorowano. W sondażu 3 przebadano także 4 obiekty (jamy 1-4), z czego jama 1 miała wymiary 1,5×1,3 m, głębokość 1,4 m; jama 2 stykająca się w profilu z jamą 1 (być może tworzyły całość) miała wymiary 0,6×0,4 m, głębokość 0,4 m od stropu calca; jamy 3 i 4 przypuszczalnie stanowiły pozostałości wkopów po słupach?. Materiał z obiektów zaginął. Przypuszczalna chronologia – okres wpływów rzymskich.
W 1973 r. B. Balke przeprowadziła na stanowisku badania sondażowe. Sondaż 4/1973 miał wymiary 5×5 m i wytyczono go w wewnętrznym narożniku sondaży 1 i 2 z 1968 r. Wierzchnie warstwy stanowiła darń i starsza próchnica. Na głębokości 0,3 m przy ścianie N zarejestrowano płytkie zaciemnienie zawierające skupisko drobnych ułamków nowożytnej ceramiki („siwaki”). Od głębokości 0,4 m w dół natrafiono zalegała warstwa kulturowa z okresu wpływów rzymskich, a w niej ceramika naczyniowa, polepa, drobne częściowo przepalone kamienie i kości zwierzęce. Największą ilość materiału ruchomego pozyskano na poziomie 0,4-0,55 m, przede wszystkim w W części wykopu, gdzie wyróżniono zarysy budynku 4, wchodzącego w S i E ścianę sondażu. Zarys obiektu można było zarejestrować dopiero w spągu warstwy kulturowej, na głębokości 0,5 – 0,6 m. Na tym poziomie, przy W skraju budynku natrafiono na fragment brązowej bransolety. Bliżej dna, zarys obiektu zmniejszał się i był dwudzielny. Części SE, płytsza mierzyła 2,0×1,8 m, a część NW 2.6×2,5 m.
Obie części obiektu miały nieckowate płaskie dna zagłębione na 1 i 1,2 m. W większej części natrafiono m.in. na prostokątny nóż żelazny. Wszystkie naczynia ze stanowiska 1 w Dziarnowie były wykonane ręcznie, bez użycia koła garncarskiego. Zarejestrowane podczas badań chaty były obiektami znacznie zagłębionymi i zróżnicowanymi. Można zakładać, że miały różne przeznaczenie, w tym także mieszkalne. (Balke B., 2014)
Ponowne badania powierzchniowe na terenie stanowiska przeprowadzono w 31.10.1990 r. pod kierunkiem S. Żółkowskiego, który wykonał także kartę AZP na podstawie dokumentacji z 1972 r. Podczas prospekcji odnotowano, że na terenie stanowiska znajduje się boisko sportowe na łące. W danych dodatkowych na karcie AZP podano informację, że w 1990 roku pozyskano 10 fragmentów ceramiki, datowanych na młodszy okres wpływów rzymskich oraz 1 fr. ceramiki wczesnośredniowiecznej (XI-XII w.). Materiał pozyskano z południowo-zachodniego obrywu krawędzi stanowiska. Pierwotny obszar stanowiska oszacowano na 3 ha lub więcej. Pozyskany materiał wydatował L. Gajewski. Miejsce przechowywania materiału – Biuro Badań i Dokumentacji Zabytków w Radomiu.
Na karcie znajduje się także odniesienie do dokumentacji z badań na stanowisku w Dziarnowie „Teczka „DZIARNÓW, st. 1” w BBiDZ w Radomiu (sprawozdanie z badań 1972 r., mapy, rysunki zabytków, fotografie)”.
Niestety aktualnie nie jest znane miejsce przechowywanie wyżej wymienionej dokumentacji. Według informacji na odwrocie karty AZP „w PMA w Warszawie znajduje się 1,20 kg ceramiki kultury grobów kloszowych (wczesna epoka żelaza, nr inw. III/7435) określone jako „materiał Miśkiewicza”, „wpis 4.10.1975 r.”, Dziarnów, gm. Mogielnica”.

Krajobraz kulturowy nad dolną Mogielanką

Wzdłuż rzeki Mogielanki, w jej dolnym biegu, pomiędzy dzisiejszą miejscowością Mogielnica, a ujściem Mogielanki do Pilicy zarejestrowano 31 stanowisk archeologicznych. Stanowiskiem, którego chronologia jest nieprecyzyjna jest ślad osadnictwa AZP 68-64/8 Otalążka, st. 6 datowany ogólnie na pradzieje („starożytność”). (Kwerenda AZP).

Epoka kamienia

Rozpoznanie najstarszego horyzontu osadnictwa na tym terenie bazuje na wynikach badań powierzchniowych oraz informacjach archiwalnych. Należą do nich pojedyncze ślady osadnictwa w postaci narzędzi krzemiennych lub ich ułamków (łuszczki, wióry, odłupki), które datowane są szeroko, od schyłkowego paleolitu do epoki żelaza (AZP 68-64/2 Otalążka st. 2, 68-64/9 Otalążka st. 7, 68-64/10 Otalążka st. 8, 68-64/12 Mogielnica st. 6, 68-64/13 Mogielnica st. 7, 68-64/14 Mogielnica st. 8, 68-64/15 Mogielnica st. 9). Wszystkie stanowiska znajdują się na północny zachód od Dziarnowa. W Otalążce st. 2 AZP 68-64/2 do połowy XX wieku podczas wydobywania torfu mieszkańcy natrafili m.in. na „siekierki krzemienne, fragmenty naczyń glinianych”, a po roku 1951 na „zabite bale” (na głębokości 2 metrów), „ceramikę, rogi, siekierkę kamienną z przewierconym otworem” (materiały zaginęły). (Kwerenda AZP)

Okres epoki brązu

Ślady osadnictwa z epoki brązu reprezentowane są przez 9 stanowisk, z czego większość to ślady osadnictwa (AZP 68-64/3 Jastrząb st. 1, 68-64/10 Otalążka st. 8, 68-64/11 Otalążka st. 9, AZP 69-64/1 Borowe st.1, 69-64/2 Borowe st. 2, 69-64/8 Świdno st. 1, 69-64/9 Dziarnów st. 1, 69-64/15 Borowe st. 4, 69-64/22 Borowe st. 6). Większość stanowisk zidentyfikowano z kulturą łużycką. Wśród pozyskanych podczas badań materiałów wyróżnić można narzędzia krzemienne, w tym fragment sierpa?, odłupek typu łuszczniowego, brązowy grot oszczepu datowany na V epokę brązu, naczynie, fragment kamiennego żarna, oraz fragmenty ceramiki. Jedynie na stanowisku Dziarnów st. 1 przeprowadzono inwazyjne badania ratunkowe. Osady kultury łużyckiej zarejestrowana w Jastrzębiu st. 1, z której pochodzi naczynie i żarno nie została zlokalizowana ze względu na mało precyzyjne dane. W przypadku stanowiska Borowe st. 1 zabytki znajdowały się w zbiorach ówczesnej szkoły podstawowej w Borowem i można przypuszczać, że pochodzą z rożnych stanowisk i miejscowości (grot oszczepu, urna). Na omawianym obszarze, zgodnie z danymi archiwalnymi znajdowały się także cmentarzyska. Jedno z nich, Borowe st. 6 zarejestrowano „w obrębie zagrody Jana Tomczyka”. Informacja pochodzi z 1948 roku. Drugie zaś zostało odkryte przypadkowo w 1964 roku podczas kopania żwiru („urna, z której po rozbiciu zebrano różne przedmioty z brązu”), a w 1965 roku informację o tym przesłała S. Woydzie drogą listowną nauczycielka ze wsi Borowe, Zofia Ścisłowska. Dokładana lokalizacja stanowiska nie jest znana. (Kwerenda AZP)

Okres wpływów rzymskich

Z młodszego okresu przedrzymskiego na omawianym terenie znane jest jedno stanowisko AZP 68-64/6 Otalążka st. 4 identyfikowane z osadą kultury przeworskiej. Materiał pochodzi z badań powierzchniowych i jest niezwykle skąpy (4 fr. ceramiki).
Osadnictwo w okresie wpływów rzymskich jest tu zdecydowanie lepiej rozpoznane i związane z kulturą przeworską. Należy wymienić stanowiska z młodszego okresu wpływów rzymskich, jak AZP 68-64/1 Otalążka st. 1, ośrodek obrzędowo-kultowy, 68-64/6 st. 4 osada, 69-64/9 Dziarnów st. 1, osada, 69-64/10 Dziarnów st. 3 osada, 69-64/20 Dziarnów st. 2, znane z archiwaliów, o nieznanej lokalizacji (istnieje przypuszczenie, że informacja o stanowisku odnosi się do Dziarnowa st. 1).
Ośrodek obrzędowo-kultowy w Otalążce st. 1 został przypadkowo odkryty podczas wydobywania torfu, w połowie XX w. Na głębokości 3 metrów natrafiono na drewniane konstrukcje i fragmenty ceramiki i kości zwierzęcych. W 1952 roku M. Gozdowski z PMA w Warszawie dokonał weryfikacji terenowej zgłoszonego stanowiska, które zostało przebadane wykopaliskowo w 1964, 1966-1971 i 1973 roku przez W. Bendera i IHKM PAN w Warszawie. Poziom kulturowy w osadach torfowych znajdował się na głębokości 2 metrów poniżej poziomu łąk. Podczas badań wykopaliskowych na prawym brzegu Mogielanki zarejestrowano miejsce wielokrotnych palenisk, kości zwierzęce, fragmenty ceramiki, drewniany krój do radła. Nieopodal krawędzi prarzeki natrafiono ponadto na zwarty bruk, który ciągnął się pasem szerokości kilku metrów wzdłuż rzeki (grubość do 40 cm). Odkryto także dwie drewniane ławy. Na lewym brzegu rzeki, w wewnętrznym zakolu meandra, przy brzegu zarejestrowano krąg kamienny o średnicy do 6 m i grubości 60 cm z nielicznymi fragmentami ceramiki i kośćmi zwierzęcymi. Blisko kręgu odnotowano skupiska zabytków zinterpretowanych jako depozyty, m.in. drewniane dzwono koła do wozu. Na wschód od kręgu, poprzez grząski teren prowadziła kładka szerokości 15 cm, długości 10 m zbudowana z pni sosen. Na południe od kładki zarejestrowano konstrukcję ze słupów i kołków drewnianych, wbitych gęsto obok siebie, tworzącą rodzaj narożnika, a w nim kamienie, małe naczynie drewniane, gładka deseczka, gliniane naczynia i ich fragmenty. Dalej przy kładce odkryto konstrukcję z gałęzi, żerdzi, palików, drewien. Znajdowało się tam 8 zgniecionych naczyń glinianych, liczne fragmenty ceramiki, nożyk żelazny z drewnianą rękojeścią. Przy końcu kładki natrafiono na najokazalszą konstrukcję określoną „rusztem” o powierzchni 10 m2 . Tworzyło go kilkanaście tyczek z zaostrzonymi końcami. W obrębie konstrukcji odkryto kilkanaście całych naczyń glinianych, liczne kości zwierzęce, liczne fragmenty drewna ze śladami obróbki, 2 fragmenty czarki szklanej, grzebień kościany, brązową fibulę. Po obu stronach kładki znajdował się pień wielkiego dębu. Według ustaleń badaczy ośrodek funkcjonował przez ok. 100-150 lat (IV-początek V wieku). W trakcie badań powierzchniowych w 1997 roku na powierzchni stanowiska nie zarejestrowano materiału. Stanowisko wpisano do rejestru zabytków pod nr rejestru 766-A w 1967 roku.
W Dziarnowie, prócz osady (Dziarnów st. 1) badanej w roku 1968 przez K. Dąbrowskiego i w 1973 r. przez B. Balke, stanowiącej jednocześnie przedmiot tegorocznych badań, zarejestrowano jeszcze jedno stanowisko kultury przeworskiej pochodzące z okresu wpływów rzymskich (AZP 69-64/10 Dziarnów st. 3), badane wykopaliskowo przez L. Rauhutową w 1972 roku. Zarejestrowano wówczas warstwę kulturową, chaty, jamę, paleniska i żużel, określając pierwotny obszar stanowiska na 2 ha. Relikty dość intensywnego osadnictwa zlokalizowano na „rozległym obszarze wzgórza w jego wyższych i niżej położonych partiach (obiekty mieszkalne, produkcyjne, warstwa kulturowa). Stanowisko jest prawdopodobnie współczesne osadzie znajdującej się na sąsiednim wzgórzu – Dziarnów st. 2”. Stanowisko „na sąsiednim wzgórzu” to właśnie owo tajemnicze stanowisko, które, albo nie zostało zlokalizowane, albo informacja odnosi się do osady Dziarnów st. 1.
Według analiz E. Stupnickiej i H. Walczaka, w młodszym holocenie odcinek rzeki Mogielanki pomiędzy Mogielnicą a ujściem do Pilicy zalany był przez dwa mniejsze lub jedno jezioro. Jezioro mogło powstać z powodu utworzenia się wału akumulacyjnego w dolinie Pilicy, który zamykał ujście Mogielanki. Podwyższenie lustra wody jeziora w wilgotniejszych okresach sięgało 4 km w górę rzeki, a w suchszych do ok. 1,5 km, w pobliże stanowisk w Dziarnowie. W okolicach Otalążki pozostałości po jeziorze stanowią pokłady mułków, piasków i kredy jeziornej w środkowej części doliny oraz warstwy torfu dolnego w partiach przybrzeżnych. Według koncepcji J. Oświt i S. Żurek torfy pokładu dolnego powstały w wyniku podnoszenia się wód gruntowych i okresowych zalewów powierzchniowych w warunkach ciepłego i wilgotnego klimatu atlantyckiego. Miało to powodować wzrost bezleśnego trzęsawiska, ze względu na brak dobrze wyodrębnionego koryta rzecznego Mogielanki. (Balke, 2004, s. 10, 11).
Ze względu na obecność jeziora w delcie Mogielanki, starsze osiedla powstawały na wysokim zachodnim brzegu doliny (Świdno, Dziarnów st. 5). Osadnictwo pojawiło się w niższych partiach doliny dopiero po cofnięciu się zbiornika. Na jego miejscy powstały dogodne dla hodowli zwierząt łąki i pastwiska. Osady 1 i 3 w Dziarnowie oraz 2 w Borowem powstały ok. połowy II w. Ośrodek kultowy w Otalążce, początkowo wydatowany został na okres między IV a VI w. Wg Balke wyraźne nawiązania części ręcznie lepionych naczyń z Otalążki do ceramiki ze stanowisk 1 i 3 z Dziarnowa świadczą o częściowym współistnieniu tej grupy. Ze względu na to, że koniec istnienia tych osiedli przypada na 2 poł. III w. chronologia ośrodka kultowego może być wcześniejsza. (Balke, 2004, s. 12).
Osady kultury przeworskiej u ujścia Mogielanki przestały być użytkowane przypuszczalnie ze względu na podniesienia się poziomu wód jeziora. Osadnictwo przeniosło się na wysoki brzeg Pilicy (trwało tam do IV-V w.). Według H. Walczaka całkowity zanik jeziora nastąpił dopiero w nowożytności. Najprawdopodobniej jeszcze we wczesnym średniowieczu jezioro sięgało Dziarnowa, o czym ma świadczyć wysoki poziom kredy jeziornej u wylotu doliny Mogielanki. Obiekty ze stanowiska 3 ulokowane są bowiem na wyższych partiach zbocza niż obiekty z okresu wpływów rzymskich. W wiekach późniejszych osadnictwo w Dziarnowie obejmuje już taras nadzalewowy Mogielanki. Intensywna działalność człowieka wpłynęła na całkowite wysuszenie jeziora (Balke, 2004, s. 12).

Średniowiecze

Osadnictwo średniowieczne w dolnym biegu Mogielanki jest zdecydowanie najlepiej rozpoznane, choć i w tym przypadku mamy do czynienia głównie z zarejestrowanymi śladami osadnictwa. Reprezentowane są przez 17 stanowisk archeologicznych. Z czego najstarsze wydatowano na okres wędrówek ludów – wczesne średniowiecze (AZP 69-64/14 Borowe, st. 3). Pozostałe stanowiska w Mogielnicy (AZP 68-64/4, 16, Otalążce AZP 68-64/7, 9, Jastrzębiej Starej AZP 68-64/18, Borowych AZP 69-64/1, 14, 15, 21, 22, 23, Świdnie AZP 69-64/8, 13, Dziarnowie AZP 69-64/9, 10, 20, 24 o chronologii wczesnośredniowiecznej także zaklasyfikować można zaledwie do śladów osadniczych, gdyż zebrany podczas badań powierzchniowych materiał jest niezwykle skąpy (często pojedyncze fragmenty ceramiki). W przypadku stanowiska AZP 69-64/24 Dziarnów st. 4 mamy do czynienia z 8 fragmentami ceramiki o chronologii określonej jako wczesne średniowiecze i nieokreślonej. Według danych archiwalnych stanowisko określane było jako Dziarnów st. 2, lecz ponieważ tym samym numerem określano osadę przeworską w tej miejscowości (enigmatyczne stanowisko, być może tożsame z Dziarnowem st. 1) zmieniono numerację. W latach 1990 nie zweryfikowano stanowisko. Nie zlokalizowano lub obszar był zarośnięty lasem.
W Świdnie, st. 2 odnotowano materiał z dojrzałego średniowiecza (XIII-XIV), a w Dziarnowie st. 3 obiekty gospodarcze z XIV wieku. Dwa stanowiska na omawianym obszarze były badane wykopaliskowo. Omawiane już stanowisko Dziarnów st. 1, gdzie natrafiono podczas badań powierzchniowych w 1990 roku na pojedynczy fragment ceramiki wczesnośredniowiecznej (Badania wykopaliskowego K. Dąbrowskiego z 1968 roku nie wykazały istnienia średniowiecznej warstwy kulturowej w tym miejscu, co jedynie nowożytne ślady osadnictwa), oraz kilka fragmentów ceramiki wczesnośredniowiecznej ręcznie lepionej w sondażu 4 B. Balke w 1973 r. oraz Dziarnów st. 3, osada kultury przeworskiej a także osada średniowieczna. Badania wykopaliskowe na stanowisku prowadziła w 1972 r. L. Rauhutowa. Wykazały one, że osada z wczesnego średniowiecza była niedużych rozmiarów i miała rozproszoną zabudowę. Zajmowała wyższe partie wzgórza w części północnej i zachodniej. Nie odnotowano warstwy kulturowej. W trakcie badań natrafiono na paleniska, fragmenty ceramiki, nożyk żelazny, kółko żelazne, duży fragment naczynia zasobowego. Z XIV wieku pochodzą odkryte podczas badań obiekty gospodarcze. Znane jest także znalezisko luźne w postaci przęślika glinianego o nieokreślonej chronologii przypisane do owego stanowiska.
Na omawianym terenie natrafiono także na wczesnośredniowieczny grot włóczni, który znalazł się w zbiorach szkoły podstawowej w miejscowości Borowe i aktualnie znajduje się pod nr AZP 69-64/1 Borowe st. 1, jednak możliwe, że pochodzi z innego miejsca w okolicy. (Kwerenda AZP).

Nowożytność

Okres nowożytny na omawianym obszarze reprezentuje 12 stanowisk, datowanych w przedziale od XV do XIX wieku. Należą do nich stanowiska AZP 68-64/1 Otalążka st. 1, 68- 64/2 Otalążka st. 2, 68-64/4 Mogielnica st. 5, 68-64/6 Otalążka st. 4, 68-64/7 Otalążka st. 5, 68- 64/8 Otalążka st. 6, 68-64/10 Otalążka st. 8, 68-64/11 Otalążka st. 9, 68-64/16 Mogielnica st. 10, 68-64/17 Kaplin st. 1, 68-64/18 Jastrzębia Stara st. 2, AZP 69-64/9 Dziarnów st. 1. Większość z nich należy do śladów osadnictwa w postaci pojedynczych lub niewielkich ilości materiału pozyskanego podczas prospekcji powierzchniowej.
W Otalążce st. 1, na stanowisku określonym jako ośrodek obrzędowo- kultowy kultury przeworskiej odkryto sierp żelazny, kilkanaście szklanych paciorków i ostrogę żelazną, datowanych na późnej średniowiecze – okres nowożytny. Nieopodal na stanowisku Otalążka st. 2, podczas wydobywania torfu natrafiono także na przedmioty, którym przypisano chronologię od neolitu do nowożytności.
Znaczna ilość materiału ceramicznego z XVII-XVIII i pocz. XIX w. ze stanowiska Otalążka st. 4 oraz z XVI- XVIII w. ze stanowiska Otalążka st. 5 pozwala zarysować północny i południowy zasięg osadnictwa wsi historycznej w danych okresach. Według SGKP w 1827 roku w miejscowości było 12 domów i 82 mieszkańców. Wieś rozwija się do dziś w tym samym miejscu.
Ślad osadnictwa nowożytnego z przełomu XV/XVI wieku w miejscowości Kaplin st. 1 jest najprawdopodobniej najstarszym w tej miejscowości. Wieś założona została bowiem w 1866 roku.
W Jastrzębiej Starej, st. 2 natrafiono na znaczną Ilość materiału ceramicznego z XVII-XVII wieku, ząb zwierzęcy i kamienną kulę o średnicy 30 mm. Wieś i folwark Jastrzębia, wg SGKP w 1827 roku miały 17 domów i 142 mieszkańców.
Także na stanowisku Dziarnów st. 1 odkryto paleniska nowożytne, a w jednym z nich monetę Stanisława Augusta z 1769 roku. (Kwerenda AZP)
Na omawianym obszarze istnieją też ślady osadnictwa o niepewnej chronologii. W Otalążce st. 3 AZP68-64/5 znajduje się niezweryfikowane cmentarzysko, o którym informacja pojawiła się w trakcie badań powierzchniowych w 1997 roku. Według relacji mieszkańców w niewielkie Piaśnicy, o wymiarach 10×5 m, na głębokości 1,5 m natrafiano na ludzkie kości. Piaśnica znajduje się na krawędzi doliny Mogielanki.
Zbiory szkoły podstawowej w miejscowości Borowe (teraz AZP 69-64/1 Borowe st. 1) posiadały także inne przedmioty, których chronologia była trudna do ustalenia. Należą do nich gładzik rogowy, szydło kościane, 1 kamień w formie prymitywnego młota. W miejscowości Borowe, st. 5 AZP 69-64/21 w 1973 roku podczas kopania fundamentów pod remizę strażacką natrafiono na 10 fragmentów ceramiki, polepę i kości zwierzęce. Zabytki zostały przyniesione przez uczniów Technikum z Mogielnicy do Pogotowania Archeologicznego w PMA w Warszawie. Chronologia stanowiska nie jest znana.
Również w miejscowości Borowe, st. 7, AZP 69-64/23 pracownicy Państwowego Instytutu Hydrologiczno- Meteorologicznego w 1948 roku na torfowiskach koło wsi Borowe natrafili „na głębokości 4m szereg bali drewnianych w pozycji stojącej, w symetrycznych odstępach, oplecione gałęziami i słomą?, kości zwierzęce, czaszka jelenia”. Informację przekazano do PMA w Warszawie.

Informacje o stanowisku

Stanowisko Dziarnów 1 (nr rej. A989 z 1973-01-10) zostało zarejestrowane podczas z poszukiwań osady przeworskiej między 1964 a 1968 rokiem, podczas badań wykopaliskowych ośrodka kultowego w Otalążce. Stanowisko położone na łąkach wsi Dziarnów, w odległości ok. 500 m na północ od młyna, którego relikty stoją do dziś. Zajmowało centralną część wzniesienia leżącego ówcześnie na lewym brzegu rzeki Mogielanki. Wzniesienie otoczone było i jest nadal podmokłymi łąkami. Różnica poziomu między doliną rzeki a kulminacją wzniesienia wynosiła wtedy 5,5 m. Stanowisko rozpoznano jako osadę, zniszczoną w ok. 75% przez wybieranie piasku. Badania wykopaliskowe w 1968 roku pod kierunkiem Krzysztofa Dąbrowskiego wykazały co najmniej 3 fazy osadnicze. Najstarsza faza sięgała III i IV epoki brązu, związana z kulturą łużycką (nap odstawie materiału ceramicznego). Odsłonięto także obiekty osadnicze i konstrukcje identyfikowane z kulturą przeworską z młodszego okresu wpływów rzymskich. Na badanym obszarze natrafiono także na ślady nowożytne w postaci odnalezionej w palenisku monety Stanisława Augusta Poniatowskiego z 1769 roku. Odsłonięto wówczas 162,5 m2 powierzchni stanowiska. Badania sondażowe na stanowisku prowadzone przez B. Balke w 1973 roku potwierdziły istnienie nawarstwień i obiektów osadniczych z okresu wpływów rzymskich, zarejestrowano także pojedyncze fragmenty ceramiki wczesnośredniowiecznej ręcznie lepionej.
Podczas weryfikacji powierzchniowej stanowiska w 1990 r. S. Żółkowski zarejestrował materiał zabytkowy, pochodzący z południowo zachodniego obrywu krawędzi wzniesienia, datowany na młodszy okres wpływów rzymskich (10 fr. ceramiki) oraz pojedynczy fragment ceramiki wczesnośredniowiecznej. Na terenie stanowiska wówczas znajdowało się boisko sportowe na łące, które funkcjonuje nadal (dane na listopad 2023).
Obszar stanowiska w chwili obecnej jest zadbany, porośnięty niską trawą, na której wypasane są krowy i konie. Bardzo wyraźnie widoczna jest erozja sztucznie uformowanej skarpy w części południowo zachodniej, skąd według danych archiwalnych już przed 1968 rokiem pobierano piach. Krawędź obrywu pozbawiona jest darni, odsłaniając piaszczystą strukturę wzniesienia. Erozję przyspieszają przemarsze wypasanych zwierząt po zapadającym się luźnym gruncie. Mieszkańcy Dziarnowa przekształcili także teren starych meandrów koryta Mogielanki, od strony południowej wzniesienia, tworząc tam i pogłębiając zbiornik wodny. Wzniesienie, na którym znajduje się stanowisko ma kulminację w części południowej, przy krawędzi obrywu i obniża się na północ, północny zachód i wschód. Wokół wyniesienia nadal znajdują się podmokłe łąki. Teren ograniczony jest lasem od północnego zachodu, północy i wschodu, od południowego zachodu – jedną z odnóg meandra rzeki Mogielanki. Na zdjęciach lotniczych udostępnionych na platformie mapy.geoportal.gov.pl widać, że na podmokłych łąkach okresowo stoi woda, w miejscu na północny – zachód od wzniesienia.

Badania archeologiczne – 2023

Na postawie kwerendy, analizy map, zdjęć lotniczych, analizy numerycznego modelu rzeźby terenu (LiDAR) oraz prospekcji geofizycznej i powierzchniowej zlokalizowano stanowisko w terenie. Stanowisko jest aktualnie porośnięte niską trawą łąkową, jego powierzchnia służy mieszkańcom jako pastwisko. Analizując numeryczny model rzeźby terenu zlokalizowano stare wykopy archeologiczne z lat 1968 i 1973.

Prospekcja geofizyczna

W pierwszym etapie wykonano wieloaspektowe badania geofizyczne metodami: magnetyczną i elektrooporową (profilowania elektrooporowe). Badaniami magnetycznymi objęto powierzchnię 1,2 ha.

Badania geofizyczne metodami: tomografii elektrooporowej i georadarową.

Zrealizowano 2 profile elektrooporowe o długości razem 520 m. Głębokość rozpoznania (prospekcja) sięgnęła ok. 15 m poniżej powierzchni terenu. Wyniki badań metodą tomografii elektrooporowej przedstawiono w formie przekrojów elektrooporowych gruntu.

Sondażowe badania wykopaliskowe

W miejscach wytypowanych na podstawie wyników badań nieinwazyjnych wykonano sondażowe badania wykopaliskowe o łącznej powierzchni 99,9 m². Wytyczono na osi N-S dwa wykopy o wymiarach 2,5 x 20 m każdy. Obydwa wykopy wytyczono w miejscu najsilniejszych anomalii zarejestrowanych na postawie wyników badań elektrooporowych i magnetycznych, jednocześnie mając na uwadze cel rozpoznania granicy stanowiska

Sondażowe badania wykopaliskowe przyniosły wynik pozytywny. W obydwu wykopach zarejestrowano warstwy kulturowe i obiekty antropogeniczne. Zastosowano numerację ciągłą jednostek stratygraficznych, łączną dla obydwu wykopów. Styki obiektowe, warstwy wypełniska i pozostałe warstwy otrzymały osobne numery porządkowe.

Wyniki badań

Wieloaspektowe weryfikacyjne badania archeologiczne przeprowadzone w ramach projektu na stanowisku nr AZP 69-64/9 w Dziarnowie st. 1 przyniosły wynik pozytywny. Badania zarówno nieinwazyjne jak i wykopaliskowe potwierdziły antropogeniczny charakter nawarstwień wzniesienia i istnienie w tym miejscu stanowiska archeologicznego. Pojedyncze fragmenty materiału, których najwięcej pozyskano poza obszarem badań potwierdziły, że na stanowisku nadal istnieją warstwy kulturowe ze epoki żelaza i wczesnej epoki brązu. Podczas badań rozpoznano także zasięg stanowiska dalej na północ od kulminacji wzniesienia, gdzie prowadzono badania w 1968 i 1973 roku. Potwierdzono także, na podstawie luźnych znalezisk (ceramika), że na kulminacji wzniesienia nadal istnieją nawarstwienia związane z epoką żelaza, które ulegają systematycznemu zniszczeniu. Łącznie zarejestrowano 40 obiektów, głównie w spągach. Większość z nich jest silnie zniwelowana i przerośnięta korzeniami roślin, tak że w niektórych przypadkach nie ma pewności, czy mamy do czynienia z tworami antropogenicznymi. Natrafiono łącznie na 13 fragmentów ceramiki datowanej na pradzieje, wczesną epokę brązu (kultura trzciniecka), późną epokę brązu- wczesną epokę żelaza i epokę żelaza, a także na 9 fragmentów polepy. 4 fragmenty ceramiki i 2 fragmenty polepy pochodzą z terenu badań, pozostałe z obszaru stanowiska (znaleziska luźne na powierzchni). Chronologię ceramiki określił mgr Łukasz Karczmarek (Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie).
Ze względu na intensywną erozję stoku sztucznej skarpy od strony południowej, oraz intensywne zagospodarowanie terenu stanowiska przez miejscową ludność głównie w celach rekreacyjnych zaleca się przeprowadzenie ratunkowych badań wykopaliskowych na kulminacji wzniesienia, które, jak zauważyli już badacze pod koniec lat 60 ubiegłego wieku było zniszczone w 75 %, a kolejne wizytacje stanowiska potwierdzały postęp destrukcji. Obecnie obszar stanowiska wykorzystywany jest jako pastwisko, a zatem nie jest orany.

mgr Marzenna Kasprzycka
mgr Aleksandra Łyszkowicz