W ramach Programów MKiDN 2023, „Ochrona zabytków archeologicznych”, Stowarzyszenie Starożytników zrealizowało w roku 2023 zadanie pod nazwą „Wieloaspektowe badania weryfikacyjne zanikłego grodziska w Dźwierznie pod Płockiem.” na terenie woj. mazowieckiego, gmina Radzanowo. Zadanie to zostało dofinansowane ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego, w kwocie 47 000 zł. Zadanie miało na celu zweryfikowanie istnienia stanowiska archeologicznego – zniwelowanego grodziska w Dźwierznie, gm. Radzanowo, pow. płocki.

Wstęp

Stowarzyszenie Starożytników zrealizowało w roku 2023 roku projekt „Wieloaspektowe badania weryfikacyjne zanikłego grodziska w Dźwierznie pod Płockiem.” Badania zostały dofinansowane z Programu Operacyjnego Ministra Kultury 2023, program „Ochrona zabytków archeologicznych”, prowadzony przez Narodowy Instytut Dziedzictwa.

Tło osadnicze

Zagadnienia dotyczące archeologii średniowiecznego Mazowsza wymagają ogólnego określenia zasięgu jego obszaru. Przyjęło się, że jest to terytorium w XIV w. pozostające we władaniu książąt mazowieckich, choć należy zaznaczyć, że granice te są umowne. Do tej pory zarejestrowano na tym obszarze ponad 70 grodzisk datowanych na okres między VII a XIV w. W przypadku 39 spośród nich możemy, z różną dokładnością, określić datę ich powstania na X–XI w. Najwcześniejsze z datowane są na schyłek IX i połowę X w.
Rolę i funkcję wczesnośredniowiecznego grodziska pierścieniowatego w Dźwierznie należy rozpatrywać w kontekście osadnictwa Mazowsza płockiego, omawianego niejednokrotnie w szczegółowej literaturze. Najprawdopodobniej powstanie obiektu wiązać należy z oddalonym od niego o około 10 km na południowy zachód Płockiem, od wczesnego średniowiecza stanowiącym ważny ośrodek społeczno – administracyjny. Badacze uważają, że budowę grodu w Płocku rozpoczęto w końcu X lub na początku XI w. Być może już przed połową XI w. nabrał on znaczenia centralnego ośrodka o szerokiej strefie wpływów. W pierwszej połowie XI w. istniał już także potężny gród w Proboszczewicach który oddalony jest od Dźwierzna zaledwie o kilkanaście kilometrów.
Omawiany obszar stanowi strefę przenikania się wpływów północno – zachodnich, zwłaszcza na Mazowszu płockim które powiązane było z ziemią chełmińską, Kujawami i Wielkopolską oraz południowo-wschodnich. Należy też wspomnieć o dużym znaczeniu bliskości ludów bałtyjskich.
W 2 połowie XI wieku płocka część Mazowsza pokryta już była dość równomiernie siecią ośrodków grodowych i osadniczych znajdujących się w około 30 kilometrowym oddaleniu od siebie. Zapewne były to centra administracyjne władzy. Jak wspomniano wcześniej, wzrosła wówczas rola Płocka – siedziby Władysława Hermana, a od około 1075 r. stolicy nowej diecezji. Podniesienie rangi Płocka wiąże się zapewne ze zmniejszeniem znaczenia grodziska w Proboszczewicach.
W chwili obecnej grodzisko w Dźwierznie zdaje się wpisywać w linię grodzisk znajdujących się na Północ od Płocka, po prawej stronie Wisły. Przede wszystkim chodzi tu, patrząc od strony zachodniej o następujące obiekty: Brudzeń Duży, z wydzielonymi dwiema fazami użytkowania: VIII w. oraz X-XI w., Parzeń – XII w., Proboszczewice – XI w., Mokrzk – XI w., Dźwierzno – XI w.?, Słupno – XI w. Nie zalicza się do nich prawdopodobnie pobliskie grodzisko w Szeligach, datowane na okres od VI do VII w.
Jak widać, grodzisko w Dźwierznie, pomimo swojego złego stanu zachowania, może mieć duże znaczenie dla dalszych badań nad osadnictwem Mazowsza płockiego i wspomnianej sieci grodów. Badania z 2023 r. dostarczyły ceramikę, która potwierdza wczesnośredniowieczną metrykę obiektu, co znacznie ułatwia przypisanie grodziska do konkretnych faz zasiedlania tych terenów.

Informacje o stanowisku

Dźwierzno funkcjonuje w literaturze przedmiotu pod nazwą „Okopiec” jako grodzisko wczesnośredniowieczne datowane na XI wiek. Dawniej określane było również jako grodzisko w Goślicach. Grodzisko znajduje się na lekko wzniesionym brzegu doliny strugi Brzeźnicy, około 300 m na wschód od drogi polnej ze wsi nad strugą. 1.5 km w linii prostej na południowy wschód od wiatraka w Goślicach. Pierwotnie było to zapewne grodzisko pierścieniowate o średnicy ok. 60 m, a wały wg relacji miejscowych ok. 3 m wysokości. W latach 1957 i 1958 J. Miśkiewicz przeprowadził z ramienia ZPAA badania inwentaryzacyjne i weryfikacyjne grodziska. Według ustaleń, już wtedy grodzisko było całkowicie odkształcone . Od minimum 35 lat było użytkowane pod uprawę, co spowodowało znaczne zniwelowanie wałów grodziska. Już wtedy były ledwo widoczne. W trakcie inwentaryzacji znaleziono na powierzchni węgle drzewne, kiedyś wyorano podobno i kości ludzkie.

W dniach 12 – 13 sierpnia 1965 roku W. Szymański przeprowadził na omawianym stanowisku wykopaliskowe badania sondażowe.
Otworzono wówczas wykop sondażowy, o wymiarach 2 x 5,5 m. Wykop założono w pobliżu wewnętrznego stoku wału zachodniego. Pod humusem i zasypem niwelacyjnym (razem do 1,45 m miąższości) odkryto warstwę miąższości 18—20 cm z nikłą zawartością węgielków i bezładnie rozrzuconymi otoczakami.
Badania zakończyły się wynikiem negatywnym. Stwierdzono jedynie, że majdan grodziska został zasypany grubą warstwą niwelacyjną, pochodzącą ze zniszczonego wału, pod którą odkryto poziom pierwotny z nieregularnie porozrzucanymi otoczakami. Nie natrafiono na warstwę kulturową oraz zabytki ruchome. Z relacji naocznych świadków, uczestniczących wcześniej w zniszczeniu grodziska, wynika, iż w wale znajdowała się spalona konstrukcja drewniana, a strona zewnętrzna była licowana kamieniami.
16 grudnia 1968 roku, decyzją nr 433/806W wydaną przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, grodzisko wczesnośredniowieczne zwane „Okopiec” położone w Dźwierznie, pow. Płock na polach ornych 900 m. na wschód od drogi wiodącej z Dźwierzna do Goślic i 400 m na północ od pierwszych zabudowań wsi Dźwierzno, wpisano do rejestru zabytków.
Właścicielem terenu był wówczas pan Adam Barneński. Decyzja dotyczy obszaru w granicach czerwonej linii na załączonym planie. Uzasadnienie decyzji: Obiekt jest pozostałością po wczesnośredniowiecznych (XI w.) umocnieniach obronnych.

W 1975 roku przeprowadzono kolejną weryfikację stanowiska, podczas badań powiezrchniowych. Grodzisko położone było w całości na polach ornych, od północy ograniczone bagnami, zarośniętymi krzakami i drzewami. Pierścieniowaty wał grodziska w wyniku stosowanej orki pod uprawy, uległ prawie całkowitemu rozwleczeniu. Obecnie można uchwycić go jedynie od trzech stron: południa, wschodu i zachodu, przy czym nie przekracza on 50 cm wysokości. Wnętrze grodziska stanowi lekkie wklęśnięcie terenu. Na jego powierzchni oraz częściowo na „szczytach” wału znajdowały się liczne zarysy bardzo intensywnie czarnej ziemi z dużą ilością drobnych węgli drzewnych. Fosy nie udało się wyróżnić. Według informacji ówczesnego właściciela, za czasów jego młodości teren grodziska użytkowany był jako pastwisko, a wały dochodziły do 3 m. wysokości. Wg. J. Miśkiewicza grodzisko stanowiło niewielką strażnicę. Należało ono do typu jednodzielnych grodzisk nizinnych. Mimo corocznej orki na powierzchni grodziska jak również jego najbliższej okolicy nie znaleziono materiału zabytkowego.

Badania archeologiczne – 2023 r.

W pierwszym etapie wykonano wieloaspektowe badania geofizyczne: metodami: magnetyczną, elektrooporową (profilowania elektrooporowe), tomografii elektrooporowej ERT oraz georadarową GPR. Badaniami objęto następującą powierzchnię: badania magnetyczne – 1,1 ha, profilowanie elektrooporowe – 0,5 ha, tomografia elektrooporowa – ok. 560 mb, oraz badania georadarowe GPR – 0,35 ha.

Wyniki badań

Sondażowe, weryfikacyjne badania wykopaliskowe przyniosły pozytywny wynik, udało się bowiem potwierdzić istnienie w tym miejscu reliktów wczesnośredniowiecznego grodziska. Na podstawie nieinwazyjnych badań geofizycznych, a także biorąc pod uwagę formę terenową obiektu widoczną na wizualizacji LiDAR, wytyczono wykop tak, by uchwycić najbardziej czytelne anomalie a jednocześnie rozpoznać zasięg stanowiska.
Podczas ręcznego otwierania wykopu usunięto humus i zatrzymano się na warstwach bezpośrednio pod nim zalegającymi. Dużą trudność nastręczało doczyszczanie planów wykopu z uwagi na pylastą strukturę części odsłanianych warstw. Powodowała ona bardzo szybkie wysychanie i zawiewanie pyłu na doczyszczone fragmenty wykopu, pogarszając znacznie możliwości obserwacji. W północno – zachodniej części planu rysowały się pasy warstw o różnej szerokości lecz takim samym przebiegu, usytuowane na osi W-E, który wydaje się być zgodny z widocznym na wizualizacjach LiDAR obwałowaniem wokół majdanu grodziska. Wyróżnione w planie warstwy: 3, 4, 7 i 11, znajdujące się na pierwszych 6 metrach wykopu to, być może, warstwy zalegające po wewnętrznej stronie wału grodziska. Świadczyć może o tym ich opadanie w kierunku majdanu. Znajdująca się na południe od nich, dość rozległa warstwa 11 zawierała dużą ilość drobnych fragmentów węgla drzewnego i polepy. Spalenizna wydaje się pochodzić z obiektu, któremu nadano numer 14. Wyróżniono trzy warstwy wypełniska obiektu 14:
– warstwę 13 stanowiącą wąski pas spalenizny usytuowany (jak większość warstw w wykopie) na osi W-E
– warstwy jasnożółtego, sypkiego piasku o nr 12 i 15 znajdujące się po obu stronach ww. pasa spalenizny.
„Obiekt” 14 może stanowić pozostałość drewnianej, spalonej konstrukcji wału, mamy jednak za mało informacji, by w sposób całkowicie jednoznaczny zinterpretować jego funkcję. Równolegle do obiektu 14 przebiega także warstwa 38. Jest to ostatnia warstwa w północnej części planu wykopu rozciągająca się także w kierunku W-E.

Między 12,50 a 16 metrem wykopu znajduje się kolejna koncentracja spalenizny o bardzo nieregularnym kształcie i trudnych do ustalenia granicach, w otoczeniu dość skomplikowanego układu warstw ziemnych. Jednostkę tę określono konglomeratem warstw ziemnych o numerze zbiorczym 24, ze względu na to, że warstwy uznane za jego składowe są ze sobą powiązane, nie ma natomiast pewności jak przebiegają granice całego kompleksu i jak doszło do jego uformowania.

Konglomerat warstw nr 24 wydaje się być, podobnie jak obiekt 14, pozostałością drewnianej, spalonej konstrukcji. Jednoznaczna interpretacja jego funkcji jest trudna, ze względu na stopień destrukcji samego grodziska jak i fakt, że mamy tu do czynienia wyłączne z niemal doszczętnie spalonym drewnem. Od 18 do 30 metra w planie nie ma widocznych zmian w stratygrafii – na całym tym odcinku zalega warstwa 41. W południowej części wykopu zarejestrowano kilka warstw ziemnych o nieznanej funkcji (42, 43, 44, 45, 46). Przypominały one układem i swoim rozmieszczeniem warstwy z części północnej wykopu. Na ostatnich 5 metrach wykopu znajdują się dwa wkopy współczesne – 49 i 51.
Już na etapie odsłaniania planu weryfikacja grodziska okazała się być pozytywna. Aby dodatkowo zorientować się w układzie nawarstwień i ustalić jego stan zachowania, zdecydowano się na wykonanie sondaży pod profilem północnym wykopu oraz w okolicach 16 metra wykopu oraz podkopanie profilu W na odcinku od 0 m do 16,5 metra. Pierwszy sondaż, znajdujący się przy profilu N wykopu, miał około 110 cm głębokości do calca. W N profilu sondażu można było zaobserwować serię warstw (4, 3, 55, 10, 53) stanowiących wypełnisko zagłębienia, znajdującego się według wizualizacji LiDAR w miejscu odpowiadającemu wewnętrznemu stokowi wału grodziska, od strony majdanu. W najniższej, znajdującej się nad calcem, silnie zglinionej szarożółtej warstwie nr 53 znaleziono ceramikę datowaną na wczesne średniowiecze.
Na tym etapie badań odczyszczono także profil W wykopu, w którym zarejestrowano sekwencję warstw, wskazującą na pierwotne opadanie stoku w kierunku N. W znajdujących się bezpośrednio nad calcem warstwach bardzo zwartej gliny (8 i 9), znajdowała się wczesnośredniowieczna ceramika, w tym duży fragment brzuśca z wylewem. Materiał ten także datowany jest na wczesne średniowiecze, najprawdopodobniej na XI w.

W profilu uchwycono rysujący się wcześniej w planie obiekt nr 14 ze spalenizną nr 13 w jego centralnej części. W profilu granice obiektu są słabo widoczne, uchwycony został prawdopodobnie jedynie jego spąg. Wydaje się, że spalenizna może być pozostałością elementów drewnianych po konstrukcji wału, podobnie jak jasnożółty piasek (12 i 15) w którym się znajduje. Od około 13 metra zaobserwowano na profilu wyraźne opadanie warstw, tym razem w kierunku południowym, przeciwnym do nawarstwień w części północnej wykopu. Jest to zagłębienie, w którym widoczne są warstwy je wypełniające. W tym miejscu wykonano sondaż, mający na celu uchwycenie głębokości obiektu stanowiącego konglomerat warstw nr 24. Na jego dnie odsłonięto kilka dość dużych kamieni polnych (konst. 63), zagłębionych w jasnożółtym piasku (59).

Nad nimi zalegała około 30 centymetrowa warstwa piasku silnie przemieszanego ze spalenizną. Całość przykrywały warstwy żółtego piasku. (20, 21, 58). Od strony północnej nieckowate zagłębienie cięte jest przez wkop o nieokreślonej funkcji, zapewne stanowiący część całego układu nawarstwień. We wkopie znajdują się kamienie. Niewielki zakres i powierzchnia sondażu pozwala na interpretację jedynie niewielkiego wycinka stratygrafii wału. Można ostrożnie przypuszczać, że opadanie warstw w kierunku południowym, czyli „na zewnątrz” grodziska i obecność kamieni na dnie „konglomeratu” 24, świadczyć może o tym, że w tym miejscu udało się uchwycić zachowany fragment zewnętrznego stoku wału grodziska, z kamiennym brukiem wzmacniającym konstrukcję.
W profilu S sondażu zarejestrowano obiekt nr 60, o ok. 2,5 m szerokości i 1 m głęb. Nie jest znana jego funkcja datowanie. W jednej z warstw jego wypełniska (32) znaleziono niewielki fragment ceramiki, o nieokreślonej chronologii, prawdopodobnie pradziejowy. Jak wspomniano wcześniej, w ramach omawianych badań sondażowych zrealizowano założenie projektu, jakim była weryfikacja grodziska w Dźwierznie. Potwierdzono istnienie jego pozostałości, należy jednak zaznaczyć, że interpretacja znalezisk powinna być traktowana z dużą ostrożnością, z uwagi na niewielką przebadaną powierzchnię grodziska a także znaczny stopień jego destrukcji. Wycinkowość badań także niesie ryzyko błędnej interpretacji niektórych jednostek stratygraficznych. Z wcześniejszych, prowadzonych w latach 60 XX w. badań W. Szymańskiego wiemy, że majdan grodziska został zasypany warstwą niwelacyjną, pochodzącą ze zniszczonego wału, pod którą odkryto poziom pierwotny z nieregularnie rozmieszczonymi kamieniami. Z relacji świadków uczestniczących w zniszczeniu grodziska wynika, iż w wale znajdowała się spalona konstrukcja drewniana, a strona zewnętrzna była licowana kamieniami. Badania z 2023 roku potwierdziły istnienie poziomu odpowiadającego temu, opisywanemu wcześniej, „poziomowi pierwotnemu” wału – prawdopodobnie wyznaczają go kamienie (konstrukcja nr 63 w warstwie nr 59).
Z badań przeprowadzonych w 1975 r. wiemy natomiast miedzy innymi że: „Wnętrze grodziska stanowi lekkie wklęśnięcie terenu. Na jego powierzchni oraz częściowo na „szczytach” wału znajdowały się liczne zarysy ziemi bardzo intensywnie czarnej z dużą ilością drobnych węgli drzewnych”. Wydaje się, że tym obserwacjom odpowiadają odsłonięte w 2023 r. warstwy spalenizny 13, 56, 23, 30 oraz niewielki fragment drewna (nr 62). Ważnym znaleziskiem jest wspomniana wcześniej ceramika, zwłaszcza ta, pochodząca z nienaruszonych warstw 8, 9 i 53, nigdy wcześniej nie pozyskano bowiem żadnego materiału z tego stanowiska. Jej dokładna analiza pozwoli na precyzyjne datowanie grodziska, podobnie jak wyniki badań pobranych próbek z warstw spalenizny.

Materiał zabytkowy

W trakcie badań archeologicznych na stanowisku AZP 49-55/44 pozyskano głównie masowy materiał ceramicznych.
Na podstawie wstępnej analizy znalezionej w trakcie badań ceramiki zespół osadniczy datowany jest na XI w. Ceramika z domieszką z przewagą grubego tłucznia była dobrze wypalona, obtaczana, z ornamentem z poprzecznych, rytych pasków. Kształt naczyń i wylewów nie odbiega od typowych naczyń wczesnośredniowiecznych z omawianego okresu. W większości materiał pozyskano z warstw (8), (9), (53), które związane były z budową wału. Warty wspomnienia jest fr. naczynia wczesnośredniowiecznego znalezionego in situ w warstwie nr 8. Był to fr. górnej części naczynia – brzuśca z wylewem ornamentowanego liniami rytych pasków.
Z warstwy (41) znajdującej się bezpośrednio pod humusem (1) pozyskano materiał nowożytny. Był to 1 fragment ceramiki szkliwionej, głębokiego talerza lub misy oraz 1 kulka ołowiana do broni palnej.
Badania archeologiczne przeprowadzone w ramach projektu na stanowisku nr AZP 49-55/44 w Dźwierznie przyniosły wynik pozytywny.
Badania, zarówno nieinwazyjne jak i wykopaliskowe, potwierdziły istnienie i chronologię niszczonego od kilkudziesięciu lat przez prace rolne grodziska wczesnośredniowiecznego oraz pozwoliły na ustalenie jego stanu zachowania. Udało się określić także zasięg stanowiska. Ustalono, zgodnie z wynikami wcześniejszych badań, że grodzisko to jest „pierścieniowatym”, jednodzielnym grodziskiem nizinnym, niemal całkowicie zniwelowanym przez orkę. Pod warstwą humusu zachowały się nawarstwienia stanowiące zapewne pozostałość wałów i ślady spalonych konstrukcji drewnianych umocnień grodziska. Wczesnośredniowieczna ceramika, znaleziona w najniższych warstwach wału, świadczy o tym, że podstawa grodziska nie została naruszona.
Biorąc pod uwagę fakt, że obecnie, podobnie jak kilkadziesiąt lat temu, teren większej części stanowiska używany jest jako pole orne, należałoby przeprowadzić w jak najbliższym terminie ratownicze badania wykopaliskowe. Znacznie ułatwi to fakt, że rozpoznanie terenu pod kątem archeologicznym jest bardzo dobrze przygotowane dzięki interdyscyplinarnym badaniom nieinwazyjnym, co pozwoli precyzyjnie zaplanować zakres przyszłych prac. Należałoby także opracować plan ochrony dla północnej, skrajnej części grodziska znajdującej się poza zasięgiem pola uprawnego, wydaje się bowiem, że znajduje się ona w lepszym stanie zachowania niż pozostała część zabytku. W świetle badań z 2023 najważniejszym postulatem konserwatorskim jest pilne przeprowadzenie ratowniczych badań grodziska w Dźwierznie, także ze względu na jego, jak się okazuje, duże znaczenie dla obrazu osadnictwa Mazowsza płockiego. Prawdopodobnie zajmuje ono istotne miejsce w sieci grodzisk wczesnośredniowiecznych.