Stowarzyszenie Starożytników zrealizowało w latach 2018 – 2019 projekt „Nowoczesne badania krajobrazu archeologicznego na pograniczu Krainy Wielkich Jezior Mazurskich i Pojezierza Ełckiego”. Badania zostały wykonane w ramach Programów Operacyjnych Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego 2018, program „Dziedzictwo kulturowe”, „Ochrona zabytków archeologicznych”. Badaniami objęto cztery obszary AZP o nr 22-75, 22-76, 22-77 i 23-76, trzy z nich (nr AZP 22-75, 22-76 i 23-76) obejmowały m.in. Orzysz i niewielkie jeziora położone w jego sąsiedztwie, czwarty (nr AZP 22-77) oprócz pomniejszych jezior, obejmował także jezioro Rogale i znajdujące się obok niego grodzisko.
W ramach badań krajobrazu archeologicznego na wymienionych obszarach AZP najpierw wykonano kwerendę archeologiczna oraz historyczną, a także przeprowadzono analizę i interpretację danych pozyskanych metodą lotniczego skanowania laserowego zakupionych w CODGiK. Następnie przeprowadzono badania powierzchniowe na wszystkich czterech obszarach. Ponadto wykonano badania podwodne na większości znajdujących się tu jezior: Orzysz, Rostki, Rogale, Przykop, Kraksztyn (Ogródek), Dobrzyń i Wylewy (Czarne), Długie, Kępiaste, Przylesie, Rzęśniki, Strzelniki, Przykop i Grabnik. Na grodzisku Rogale i w jego najbliższym sąsiedztwie wykonano fotografie lotnicze i badania geofizyczne.

Informacja na temat stanowisk archeologicznych na badanym obszarze

Najwcześniej zarejestrowanym stanowiskiem archeologicznym na omawianym obszarze jest grodzisko na Ostrowiu (znane jako Skomack Wielki) zaznaczone już na XVI wiecznej mapie Caspara Hennenbergera. Zostało ono opisane po raz pierwszy przez porucznika Guise rejestrującego punkty obronne w Prusach Wschodnich.
Szerzej zakrojone badania archeologiczne terenów wokół jeziora Orzysz zaczęto prowadzić w XIX w., najszerzej zakrojone prowadzone były przede wszystkim w przez E. Balduhna w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XIX w., następnie kontynuował je Johannes Wilhelm Heydeck z Królewca w latach osiemdziesiątych XIX w., a jeszcze później Carl Engel, już w latach trzydziestych XX w.
Podczas badań w XIX w. odkryto szereg osad nawodnych, przede wszystkim w rejonie Skomacka Wielkiego (m.in. w okolicach jeziora Wylewy, zwanego wcześniej Czarnym). Odkrycia te nastąpiły w wyniku obniżenia się poziomu wody w jeziorze Orzysz o około 2m., na skutek przekopania kanału łączącego jezioro Orzysz z rzeczką Orzyszą w roku 1865.
W pobliżu osad okryto także kurhany, które datowano na kulturę kurhanów zachodniobałtyjskich. Poza osadami w trakcie badań nad jeziorem Orzysz J. Heydeck przekopał również położony ok. 300 m na południowy zachód od osiedla kurhan. Zawierał on skrzynię kamienną w której znajdowało się między innymi płaskodenne naczynie. Obiekt ten jest również datowany na wczesną epokę żelaza i wiązany z kulturą kurhanów zachodniobałtyjskich.
Rozgłos jaki nadano badaniom E. Balduhna i J. Heydecka spowodował przyrost informacji o różnego typu znaleziskach na omawianym terenie, przede wszystkim o różnych zapinkach brązowych z okresu wpływów rzymskich oraz wędrówek ludów. W latach trzydziestych XX w. prowadzono różne prace wykopaliskowe na tym terenie, głównie na terenie osad nawodnych – przede wszystkim w rejonie miejscowości Czarne. Zbadano też cmentarzysko ciałopalne w Skomacku (badania przeprowadził miejscowy nauczyciel, Franz Kotzan), odkryto wówczas 96 grobów, datowanych na wczesny i późny okres wpływów rzymskich, na kolejnym cmentarzysku w okolicy Skomacka, na południowo-wschodnim brzegu jeziora Orzysz, odkryto 17 grobów jamowych, które Franz Kotzan datował na fazy D i E okresu wędrówek ludów.
Dość intensywne osadnictwo z epoki żelaza znaleziono także w okolicy Odojów – zarejestrowano wówczas 7 stanowisk. Na terenie w pobliżu Rostek Skomackich i Rogali znaleziono kilkanaście stanowisk z epoki kamienia – m.in. paleolitu, neolitu i mezolitu.
Badania nieinwazyjne, połączone z rzetelną kwerendą archiwalną pozwoliły na weryfikację części archiwalnych stanowisk archeologicznych, znanych z badań XIX i początku XX w. których lokalizacji nie ustalono we wcześniejszych badaniach AZP.
Analiza wyników przeprowadzonych badań ujawnia ciekawą strukturę osadnictwa na brzegach jeziora Orzysz. Najbardziej zwraca uwagę gęstość osadnictwa we wczesnej epoce żelaza, w okresie wpływów rzymskich i wędrówek ludów, przy czym znalezione dwa stanowiska z zabytkami charakterystycznymi dla Grupy Olsztyńskiej przesuwają dotychczasowy znany naukowcom zasięg osadnictwa tej kultury w kierunku wschodnim.
W trakcie badań zweryfikowano negatywnie niektóre stanowiska o własnej formie terenowej, w tym stanowisko AZP 22-77/1, znajdujące się po wschodniej stronie jeziora Rogale, które jest naturalnym wzniesieniem, o nieznacznie przekształconej formie terenowej, przypuszczalnie w okresie II wojny światowej. Średnica na szczycie wzgórza wynosi około 100 m, ponadto nie widać na niej żadnych śladów fortyfikacji, czy to z okresu czesnego średniowiecza, czy z epok wcześniejszych.
Poniżej widok na lidarze własnej formy terenowej określanej jako stanowisko AZP nr 22-77/1 i dla porównania – widok na lidarze grodziska w Rogalach – AZP nr 22-77/4.

Poniżej widoczne przekroje opisanej powyżej formy terenowej.

AZP 22-77/1

Negatywnie zweryfikowano też domniemane grodzisko w Piankach, zaznaczone już ma mapie z XVII w. Naranowicza – Narońskiego. Niewykluczone, że są to pozostałości fortyfikacji krzyżackich, które znajdowały się tu w XV w., ale należałoby to potwierdzić za pomocą badań inwazyjnych.

AZP 22-75/13, Pianki 1

Niewątpliwie sukcesem badań nieinwazyjnych okazała się pozytywna weryfikacja części stanowisk znanych jeszcze z XIX i początków XX wieku, odkrytych m.in. przez E. Balduhn’a i J. Haydeck’a w XIX wieku, czy W. Gronau’a w latach trzydziestych XX w. w tym kurhany i osady nawodne. Poniżej widać na lidarze dobrze zachowany kurhan, który najprawdopodobniej jest jednym (ostatnim zachowanym) z czterech kurhanów znalezionych przez Waltera Gronau’a w 1937 r. (AZP 22-75/5), natomiast po drugiej stronie drogi prowadzącej do Odojów, widać dość mocno zniszczony kurhan, który jest najprawdopodobniej tym, badanym przez J. W. Heydeck’a w 1875 roku (AZP 22–75/4).

Po południowo-wschodniej stronie jeziora Orzysz zlokalizowano kurhan zbadany w XIX w. przez J. Haydeck’a (AZP 22-76/40). Ponadto, udało się ustalić położenie części osad i osad nawodnych, w tym stanowisk AZP 22-76/3, znalezione w latach trzydziestych XX w. przez Karla Otto Rossius’a, i określone przez J. Łapo i W. Ossowskiego w 1993 r., jako osada w Pańskiej Woli, gm. Wydminy (st. „Czarne wschód”), AZP 22-75/12 –osadę z epoki żelaza w Odojach, częściowo badaną przez W. Gronau’a w 1937 r., oraz osadę wielokulturową także zarejestrowaną przez W. Gronau’a w 1937 r., na zachód od jeziora Wylewy (Czarne) AZP 22-76/42. Znaleziono na niej m.in. dużą osadę z okresu wpływów rzymskich (k. bogaczewskiej), oraz ceramikę grupy olsztyńskiej z okresu wędrówek ludów.
Po południowo-wschodniej stronie jeziora Orzysz zlokalizowano także stanowisko nr AZP 22-76/39 – cmentarzysko badane w 1937 roku przez Franza Kotzan’a, i datowane przez niego na fazy D i E okresu wędrówek ludów. Znaleziono tam m.in. brązową skuwkę sprzączki pasa i brązowe okucie końca pasa.
Na podstawie topografii terenu i opisu stanowisk umiejscowiono także osadę nawodną AZP nr 22-76/41 (znaną do tej pory jako stanowisko archiwalne AZP 23-76/2, o nieznanej lokalizacji). Niestety, badania podwodne prowadzone w tej części jeziora Orzysz nie przyniosły rezultatu, ponieważ widoczność w tym rejonie jeziora była bardzo słaba, a dno mocno zamulone.

Brązowe okucie końca pasa – okres wędrówek ludów (fazy D i E ?)

Brązowa skuwka sprzączki pasa – okres wędrówek ludów (fazy D i E ?)

Zlokalizowano także własną formę terenową, z lekko przekształconą powierzchnią na szczycie wzniesienia (AZP 22-76/32), miejsce to mogło pełnić rolę gródka strażniczego, ale wymaga weryfikacji za pomocą badan nieinwazyjnych.

AZP 22-76/32 stanowisko o własnej formie terenowej i lokalizacji wybitnie obronnej.

Badania geofizyczne

Interesujące wyniki przyniosły badania geofizyczne grodziska w Rogalach, wykonane po kierunkiem dr hab. prof. Krzysztofa Misiewicza z IA UW, oraz dr hab. Radosława Mieszkowskiego z IHiGI UW.

• konstrukcje wałów mogły być spalone, przynajmniej w północno zachodniej części;
• w obrębie obszaru zamkniętego wałami stwierdzono obecność warstwy kulturowej o miąższości przekraczającej 1.5 m, ale tylko w bezpośrednim sąsiedztwie wału. W pozostałej części majdanu miąższość warstwy nie przekracza 0.5 – 0.8m. W związku z tym można wyciągnąć dwa wnioski: (1) ewentualna zabudowa koncentrowała się na przestrzeni przylegającej bezpośrednio do wału lub (2) stałej zabudowy nie było i przestrzeń zamknięta wałami pełniła wyłącznie funkcje refugium. W tym drugim przypadku wzrost miąższości wyżej oporowej warstwy przypowierzchniowej można rozpatrywać jako koncentrację spływów wierzchnich warstw konstrukcji wału u jego podnóża;
• miąższość osadów budujących wały grodziska sięga do ok. 3-3.5 m
• oprócz widocznych wałów zachowały się także pozostałości fosy od strony zachodniej rejestrujące się jako warstwa o szerokości do 10 m, jej miąższość sięga nawet 2.5m.
• widoczna jest także wschodnia granica osady przygrodowej (?)
• po stronie zachodniej, na zewnątrz wałów grodziska wyinterpretowano strefę o podwyższonych opornościach, która może wskazywać na zasypaną fosę.

Wszystkie powyższe hipotezy, w celu ich potwierdzenia, wymagają przeprowadzenia badań wykopaliskowych.

Badania podwodne

Badaniami sonarowymi objęto ogółem 13 jezior, a jedno prospekcji za pomocą płetwonurków (ze względu na zbyt płytki akwen). Na prezentowane wyniki wpływ miało kilka czynników. W trakcje badań skupiono się na dwóch jeziorach, które potencjalnie mogły posiadać w obrębie misy jeziornej relikty o charakterze antropogenicznym. Jest to jezioro Orzysz, w obrębie którego zarejestrowano relikty osady nawodnej (Skomack Wielki st. 1) oraz jezioro Rogale Małe, przy brzegu którego zlokalizowane jest grodzisko wczesnośredniowieczne. Jezioro Orzysz ze względu na znaczną powierzchnię przebadano w wybranych fragmentach. W całości zatokę w części wschodniej czyli w okolicy lokalizacji osady nawodnej oraz w wybranych strefach przybrzeżnych i wokół wysp. Sonarowanie zatoki poległo na pływaniu kursami prostopadłymi do siebie, dzięki czemu minimalizowano efekt cienia sonarowego. Mimo to reliktów osady nie znaleziono, na co wpływ zapewne ma okres jaki minął od odkrycia osady i bujna w tym miejscu roślinność (trzciny). Niebagatelne znaczenie miała ingerencja w stosunki wodne, co z jednej strony przyczyniło się do odkrycia stanowiska, a z drugiej do silnej eutrofizacji tego obszaru.
Należy podkreślić, że na skutek działań człowieka oraz naturalnych czynników przyrodniczych, znaczna część odkrytych w XIX wieku osad nawodnych tego regionu znajduje się obecnie na lądzie. Na jeziorze Rogale Małe zarówno badania sonarowe jak i nurkowania przy brzegu w okolicy grodziska nie przyniosły rezultatów. Spowodowano może to być brakiem lub słabej jakości infrastrukturą przybrzeżną, która nie zachowała się do naszych czasów. Prospekcja pozostałych jezior miał na celu przede wszystkim sprawdzenie stref przybrzeżnych oraz strefy profundalu ale tak, aby efektem było pokrycie misy jeziornej obrazem sonarowym, pozwalającym uzyskać mapę batymetryczną badanego jeziora. Nie pływano więc kursami prostopadłymi, a obraz sonarowy nie nakładał się na siebie z odpowiednią gęstością.
Należy zwrócić uwagę na fakt, że obecne urządzenia sonarowe, choć i tak bardzo zaawansowane, nie pozwalają na przenikanie przez warstwy osadowe. W przypadku osady nawodnej na jeziorze Orzysz (Skomack Wielki st. 1) należałoby rozważyć zastosowanie odwiertów geologicznych, które mogłyby potwierdzić występowanie drewna w profilach. Pozostałe jeziora, zgodnie ze sztuką prowadzenie badań AZP, należy badać weryfikując wcześniejsze ustalenia. Zagęszczanie śladów sonarowych na poszczególnych akwenach pozwala na budowę coraz pełniejszego obrazu dna i jego dokładniejszą interpretację. O tym, że metoda podwodnej prospekcji za pomocą sonaru jest skuteczna świadczy fakt znalezienia wraków kilku współczesnych łodzi.

Zdjęcia lotnicze